Dirayə s&ouml;z&uuml;n&uuml;n l&uuml;ğəvi (leksik) mənası bilmək və agah olmaq deməkdir.

Hədis elmi terminologiyasında isə dirayə g&ouml;rkəmli alim Şeyx Bəhainin (r) verdiyi tərifə əsasən,<a href="#_ftn1" name="_ftnref1" title="">[1]</a> hədisin sənəd və mətnindən, onu əldə etmənin necəliyindən və nəql etmə qaydalarından bəhs edən bir elmdir.

Diqqət etsək, g&ouml;rərik ki, bu elmin m&ouml;vzu dairəsinə &uuml;mumilikdə d&ouml;rd bənd daxildir:

<ol>
	<li style="text-align:justify">Hədisin sənədi;</li>
	<li style="text-align:justify">Hədisin mətni;</li>
	<li style="text-align:justify">Hədisi əldə etməyin necəliyi;</li>
	<li style="text-align:justify">Hədisi nəql etmə qaydaları.</li>
</ol>

Bu bəndləri qısa şəkildə bir-bir izah edirik:

Hədisin sənədi

Hədisin sənədi elə bir m&ouml;vzudur ki, onu hədis elminin digər sahələri (məsələn, rical elmi) də araşdırır. Lakin dirayə elmi sənədin hissələrini, yəni bir-bir raviləri deyil, &uuml;mumilikdə sənədin halını araşdıran bir elmdir. Yəni dirayə elminin vəzifəsi budur ki, o, hədis təhqiqat&ccedil;ısına &uuml;mumi bir d&uuml;stur verir və təhqiqat&ccedil;ı həmin d&uuml;stur vasitəsilə hədisin sənəd cəhətdən məqbul olub-olmamasını əldə edir. Məsələn, dirayə elmində deyilir: &ldquo;Şiə və adil ravilərdən ibarət olan m&uuml;ttəsil sənədli hədis səhihdir&rdquo;. Bu &uuml;mumi qaydaya əsasən, təhqiqat&ccedil;ı hər hansı bir hədisin sənədindəki ravilərin şiə və adil şəxslər olduğunu və o sənədin qopuq olmadığını bildikdə hədisin səhih olduğuna h&ouml;km verir. Beləliklə, məlum olur ki, dirayə elmi hədisin sənədini ravilərin hansının doğrudanışan və hansının yalan&ccedil;ı olması cəhətindən araşdırmır. Bu elm hədisin ravilərinin halı məlum olduqdan sonra həmin hala uyğun olaraq hədisə hansı h&ouml;km&uuml;n verilməsindən bəhs edir.

Hədisin mətni

Dirayə hədisin sənədindən əlavə onun mətninin də halını araşdıran bir elmdir. Belə ki, mətnin m&uuml;cməl, yoxsa m&uuml;bəyyən, m&ouml;hkəm, yoxsa m&uuml;təşabeh, m&uuml;ztərib, yoxsa qeyri-m&uuml;ztərib və s. olmasına dirayə elmi vasitəsilə h&ouml;km edilir. Məsələn, dirayə elmində deyilir: &ldquo;Mətni m&uuml;xtəlif şəkildə nəql edilmiş hədis, m&uuml;ztərib hədisdir&rdquo;. Təhqiqat&ccedil;ının qarşısına belə bir hədis &ccedil;ıxdıqda bu &uuml;mumi qaydaya əsasən, o, hədisin m&uuml;ztərib olmasına h&ouml;km verir.

Hədisi əldə etməyin necəliyi

Dirayə elminin m&ouml;vzusuna daxil olan bəhslərdən biri də hədisi əldə etmənin necəliyidir. Burada hədisin hansı yollarla, məsələn, hədisi nəql edən şəxsdən eşitməklə və ya hədisin yazıldığı kitabdan oxumaqla əldə etməkdən bəhs edilir.

Hədisi nəql etmə qaydaları

Dirayə elminin bəhs etdiyi m&ouml;vzulardan biri də hədisi nəql etmə qaydalarıdır. Məsələn, hədisin mənasını nəql etməyin və ya hədisi natamam (hissə-hissə) nəql etməyin caiz olub-olmaması bu elmin m&ouml;vzu dairəsinə daxildir.

Əli Abdullah

Hadis.az

<div>
&nbsp;

<hr />
<div>
<a href="#_ftnref1" name="_ftn1" title="">[1]</a>Əl-Vəcizə fi elmid-dirayə, səh. 534.
</div>
</div>

Hədis elmi terminologiyasında isə dirayə görkəmli alim Şeyx Bəhainin (r) verdiyi tərifə əsasən,  hədisin sənəd və mətnindən, onu əldə etmənin necəliyindən və nəql etmə qaydalarından bəhs edən bir elmdir.