M&uuml;təvatir xəbər əsasən iki qismə b&ouml;l&uuml;n&uuml;r:

<ol style="list-style-type:lower-alpha">
	<li style="text-align:justify">Ləfzi m&uuml;təvatir;</li>
	<li style="text-align:justify">Mənəvi m&uuml;təvatir.</li>
</ol>

Ləfzi m&uuml;təvatir o m&uuml;təvatir xəbərlərə deyilir ki, xəbəri nəql edənlərin s&ouml;zləri, başqa ifadə ilə desək, nəql olunan xəbərlərin s&ouml;zləri b&uuml;t&uuml;n xəbərlərdə eynidir. Bəzi xəbərlərdə eynilik xəbərin b&uuml;t&uuml;n s&ouml;zlərində, bəzi xəbərlərdə isə xəbərin bəzi s&ouml;zlərində olur. Məsələn, ləfzi m&uuml;təvatirə Peyğəmbərin (s) bu hədisini misal vururlar: &ldquo;Kim mənim adımdan qəsdən yalan danışsa, cəhənnəmdə &ouml;z yerini hazır bilsin&rdquo;.<a href="#_ftn1" name="_ftnref1" title="">[1]</a> Bu hədis b&uuml;t&uuml;n s&ouml;zləri eyni olan ləfzi m&uuml;təvatirlərə aiddir. Amma bəzi hədislər var ki, onların b&uuml;t&uuml;n s&ouml;zləri yox, bəzi s&ouml;zləri m&uuml;təvatirdir. Məsələn, &ldquo;Mən kimin m&ouml;vlasıyamsa, Əli də onun m&ouml;vlasıdır&rdquo; hədisi, həm&ccedil;inin &ldquo;Mən sizin aranızda iki ağır əmanət qoyub gedirəm: Allahın Kitabı və mənim itrətim&rdquo; hədisi bu qəbil ləfzi təvat&uuml;rlərdəndir. Bu hədislərdə nəql olunan s&ouml;zlərin eyniliyi qeyd etdiyimiz hissələrdə olduğu &uuml;&ccedil;&uuml;n, məhz bu hissələrində m&uuml;təvatir hesab olunurlar.

Bunu da qeyd edək ki, ləfzi&nbsp; m&uuml;təvatirlərdə s&ouml;zlərin hərbəhərf eyni olması lazım deyil. Eyniliyin sinonim s&ouml;zlər vasitəsilə olması da kifayətdir. Məsələn, bəzi hədislərdə &ldquo;pişik pakdır&rdquo;, bəzilərində isə &ldquo;pişik təmizdir&rdquo; ifadələri ke&ccedil;ir. Bu c&uuml;r hədislər m&uuml;təvatir həddində olsa, m&uuml;təvatir xəbərlərin ləfzi m&uuml;təvatir qismindən sayılacaq.

Mənəvi m&uuml;təvatir o m&uuml;təvatir xəbərlərə deyilir ki, onların s&ouml;zləri m&uuml;xtəlif olsa da, dəlalət etdikləri məna eynidir. Mənanın eyniliyinə isə bəzən iltizami, bəzən isə mənadaxili (təzəmm&uuml;ni) olaraq dəlalət edir. İltizami dəlalətə İmam Əlinin (ə) ş&uuml;caəti barədə olan xəbərləri misal vurmaq olar. Belə ki, İmam Əlinin (ə) Bədrdə, Uhudda, Xəndəkdə, Xeybərdə, həm&ccedil;inin digər d&ouml;y&uuml;ş və hadisələrdə g&ouml;stərdiyi ş&uuml;caət və qəhrəmanlığını nəql edən &ccedil;oxsaylı xəbərlər m&ouml;vcuddur. Bu xəbərlər başqa-başqa g&uuml;nlərdə baş vermiş m&uuml;xtəlif hadisələrdən danışır. Lakin insan bu xəbərləri oxuduqda onların İmam Əlinin (ə) ş&uuml;caətli olmasına dəlalət etdiyini g&ouml;r&uuml;r. &Ccedil;&uuml;nki onların bəzisində həzrətin necə Peyğəmbəri (s) meydanda tək qoymadığı, bəzilərində d&uuml;şmənə təkrar-təkarar h&uuml;cum etdiyi, bəzilərində Xeybər qalasının qapısını təkbaşına yerdən g&ouml;t&uuml;r&uuml;b &ouml;z&uuml;nə qalxan qərar verdiyi və s. hadisələr nəql olunur. B&uuml;t&uuml;n bunlar həzrətin ş&uuml;caətli olmasının g&ouml;stəriciləridir. Həmin xəbərlər ayrı-ayrılıqda m&uuml;təvatir deyillər. Lakin birlikdə məna etibarilə İmam Əlinin (ə) ş&uuml;caətli olmasına dəlalət etdiyi &uuml;&ccedil;&uuml;n deyirik ki, İmam Əlinin (ə) ş&uuml;caətli olması m&uuml;təvatir xəbərlərlə sabit olmuşdur.

Bəzi m&uuml;təvatir xəbərlər isə mənanın eyniliyinə mənadaxili (təzəmm&uuml;ni) olaraq dəlalət edir. Məsələn, fərz edək ki, bir xəbərdə deyilir: &ldquo;Zeyd Əmri əli ilə vurdu&rdquo;. İkinci xəbərdə &ldquo;Zeyd Əmri vurdu&rdquo;, &uuml;&ccedil;&uuml;nc&uuml; xəbərdə &ldquo;Zeyd Əmri &ccedil;omaqla vurdu&rdquo;, d&ouml;rd&uuml;nc&uuml; xəbərdə&nbsp; isə &ldquo;Zeyd Əmri təpiklə vurdu&rdquo; deyilir. Bu xəbərlər arasında m&uuml;ştərək məna bundan ibarətdir: &ldquo;Zeyd Əmri vurdu&rdquo;. Bu c&uuml;r xəbərlərin sayı &ccedil;ox olarsa, &ldquo;Zeydin Əmri vurması&rdquo; xəbəri m&uuml;təvatir hesab olunacaq. &Ccedil;&uuml;nki xəbərlərdə Zeydin Əmri nə ilə vurması fərqli şəkildə nəql olunsa da, onların hamısı mənadaxili olaraq Zeydin Əmri vurmasını bildirir. Yəni bu xəbərlər hər nə qədər m&uuml;xtəlif olsa da, bir məsələ &mdash; &ldquo;Zeydin Əmri vurması&rdquo; dəqiq və inkar olunmazdır. Deməli, bu c&uuml;r xəbərlər mənadaxili dəlalətlə m&uuml;təvatir hesab olunur.

Əli Abdullah

Hadis.az

<div>
<hr />
<div>
<a href="#_ftnref1" name="_ftn1" title="">[1]</a> Şeyx Səduq, Xisal, səh. 255.
</div>
</div>

Mütəvatir xəbər əsasən iki qismə bölünür: a)	Ləfzi mütəvatir; b)	Mənəvi mütəvatir. Ləfzi mütəvatir o mütəvatir xəbərlərə deyilir

Mütəvatir xəbərin qismləri

Xəbərləri doğru olub-olmama cəhətindən bir ne&ccedil;ə hissəyə b&ouml;lmək olar:

<ol>
	<li style="text-align:justify">Doğruluğu zəruri olaraq məlum olan xəbərlər;</li>
	<li style="text-align:justify">Yalan olması zəruri olaraq məlum olan xəbərlər;</li>
	<li style="text-align:justify">Doğru və yalan olması ehtimal olunan xəbərlər:
	<ol style="list-style-type:lower-alpha">
		<li style="text-align:justify">Doğruluğu daha &ccedil;ox ehtimal olunan xəbərlər;</li>
		<li style="text-align:justify">Yalan olması daha &ccedil;ox ehtimal olunan xəbərlər;</li>
		<li style="text-align:justify">Doğru və yalan olması eyni dərəcədə ehtimal olunan xəbərlər.</li>
	</ol>
	</li>
</ol>

Birinci bəndə aid olan xəbərlərə m&uuml;təvatir xəbərlər deyilir. İkinci bəndə isə m&uuml;təvatir xəbərə birbaşa zidd olan xəbərlər aiddir. Məsələn, &ldquo;Mən kimin m&ouml;vlasıyamsa, bu Əli də onun m&ouml;vlasıdır&rdquo; hədisi m&uuml;təvatirdir. Deməli, bu hədisin əksini deyən hər hansı bir xəbər ikinci bəndə aid olacaq. &Uuml;&ccedil;&uuml;nc&uuml; bəndə aid olan xəbərlər isə vahid xəbər adlanır. Əgər vahid xəbər adil və doğru danışan şəxs tərəfindən nəql olunursa, &ldquo;a&rdquo; bəndinə; yalan&ccedil;ı şəxs tərəfindən nəql olunursa, &ldquo;b&rdquo; bəndinə; halı məlum olmayan, yəni məchul şəxs tərəfindən nəql olunursa, &ldquo;c&rdquo; bəndinə aid olur. <a href="#_ftn1" name="_ftnref1" title="">[1]</a>

Bu b&ouml;lg&uuml;dən istifadə edərək xəbərləri iki qismə b&ouml;l&uuml;r&uuml;k:

<ul>
	<li style="text-align:justify">M&uuml;təvatir xəbər</li>
	<li style="text-align:justify">Vahid xəbər</li>
</ul>

M&uuml;təvatir xəbər o xəbərlərə deyilir ki, onu nəql edənlərin sayının &ccedil;oxluğu insanın həmin şəxslərin qəsdən yalan danışmasına ehtimal verməyəcəyi həddə yetişsin. Bu n&ouml;v xəbərlərdə insan həmin şəxslərin qəsdən yalan danışmasını qeyri-m&uuml;mk&uuml;n hesab edir. Nəticə etibarı ilə insanda bu xəbərin doğruluğuna əminlik yaranır və onun yalan olmasına ehtimal belə vermir.

Bu c&uuml;r olmayan xəbərlər isə vahid xəbər sayılır. Vahid xəbər sənədinin etibarlı olub-olmama cəhətinə g&ouml;rə d&ouml;rd əsas qismə b&ouml;l&uuml;n&uuml;r: səhih, həsən, m&uuml;vəssəq (şiələrə g&ouml;rə) və zəif.

Burada apardığımız b&ouml;lg&uuml;lərin hər biri haqqında gələcək yazılarımızda daha geniş izahlar verəcəyik.

Əli Abdullah

Hadis.az

<div>
<hr />
<div>
<a href="#_ftnref1" name="_ftn1" title="">[1]</a> Daha ətraflı bax: Şeyx Abdullah Maməqani, Miqbasul-hidayə, c. 1, səh. 82.
</div>
</div>

Xəbərlərin icmali olaraq əsas bölgüsü haqqında məlumatları bu məqaləmizdən əldə edə bilərsiniz.

Xəbərlərin bölgüsü

&Ouml;ncəki məqalələrin birində xəbərlərin əsasən iki qismə b&ouml;l&uuml;nd&uuml;y&uuml;n&uuml; qeyd etmişdik:

<ol style="list-style-type:lower-alpha">
	<li style="text-align:justify">M&uuml;təvatir xəbərlər;</li>
	<li style="text-align:justify">Vahid xəbərlər.</li>
</ol>

Bu yazımızda m&uuml;təvatir xəbərlər barədə s&ouml;hbət a&ccedil;acağıq.

Leksik mənası

M&uuml;təvatir l&uuml;ğəvi olaraq arada zaman fasiləsi olmaqla bir-birinin ardınca gəlmək mənasını ifadə edir. Məsələn, Allah-taala buyurur:

ثُمَّ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا تَتْرَىٰ

&ldquo;Sonra bir-birinin ardınca el&ccedil;ilərimizi g&ouml;ndərdik&rdquo;.<a href="#_ftn1" name="_ftnref1" title="">[1]</a>

Bu ayədə &ldquo;bir-birinin ardınca&rdquo; s&ouml;z&uuml;n&uuml;n ərəbcə qarşılığı &ldquo;tətra&rdquo; kəlməsidir ki, bu da &ldquo;m&uuml;təvatir&rdquo; s&ouml;z&uuml; ilə eynik&ouml;kl&uuml;d&uuml;r.

Terminoloji mənası

Şeyx Abdullah Maməqani (r) &ldquo;Miqbasul-hidayə&rdquo; kitabında yazır:

&ldquo;M&uuml;təvatir xəbərə bir-birinə bənzər m&uuml;xtəlif təriflər vermişlər. Onların ən yaxşısı bu tərifdir: &ldquo;M&uuml;təvatir xəbər elə bir toplumun xəbəridir ki, saylarının &ccedil;oxluğu onların qəsdən yalan danışmaq &uuml;zərində s&ouml;zləşmələrini m&uuml;mk&uuml;ns&uuml;z edir. Belə bir toplumun xəbərinə (onun doğruluğuna dair) əminlik hasil olur. Baxmayaraq ki bu &ccedil;oxluqdan əminliyin hasil olmasında xəbərin gərəkli tutduğu m&uuml;əyyən səbəblərin də dəxaləti var&rdquo;.<a href="#_ftn2" name="_ftnref2" title="">[2]</a>

Tərifdən məlum olur ki, bir nəfərin, yaxud sayları az olan bir ne&ccedil;ə nəfərin &ccedil;atdırdığı xəbər m&uuml;təvatir deyil. Həm&ccedil;inin məlum olur ki, saylarının &ccedil;oxluğuna baxmayaraq doğruluğuna dair əminlik gətirməyən xəbər də m&uuml;təvatir xəbər sayılmır. Əgər belə bir xəbər say &ccedil;oxluğuna g&ouml;rə yox, sırf başqa səbəbə g&ouml;rə əminlik faydası versə, yenə də m&uuml;təvatir deyil. Məsələn, məsum şəxslərin verdiyi xəbərin doğruluğuna əmin oluruq. Lakin bu əminlik onların sayına g&ouml;rə yox, məsum olduqlarına g&ouml;rədir.

&ldquo;Baxmayaraq ki bu &ccedil;oxluqdan əminliyin hasil olmasında xəbərin gərəkli tutduğu m&uuml;əyyən səbəblərin də dəxaləti var&rdquo; &ndash; c&uuml;mləsinin mənası budur ki, bəzən xəbərin doğruluğuna dair hasil olan əminliyin səbəbi xəbər verənlərin saylarının &ccedil;ox olmasından əlavə başqa səbəblər də ola bilir. Məsələn, xəbər verənlərin hamısının, yaxud bəzilərinin doğru danışan və etibarlı şəxs olması, yaxud xəbəri eşidən şəxsin iti d&uuml;ş&uuml;ncəli bir şəxs olması və s. Yəni hasil olan əminliyə səbəb xəbər &ccedil;atdıranların say &ccedil;oxluğundan əlavə qeyd etdiyimiz səbəblər də ola bilər. Əlbəttə, əgər əminliyə səbəb sırf qeyd etdiyimiz cəhətlər olsa, bu zaman xəbər m&uuml;təvatir sayılmayacaq. Bu dediyimizi bəndlər əsasında bu c&uuml;r qruplaşdıra bilərik:

Xəbərin doğruluğuna əmin oluruq, &ccedil;&uuml;nki:

<ol style="list-style-type:lower-alpha">
	<li style="text-align:justify">bu xəbəri &ccedil;atdıranların sayı elə bir həddədir ki, onların yalan &uuml;zərində s&ouml;zləşməsi qeyri-m&uuml;mk&uuml;nd&uuml;r;</li>
	<li style="text-align:justify">bu xəbəri &ccedil;atdıranların sayı &ccedil;oxdur və onların bəzisi, yaxud bir &ccedil;oxu doğrudanışan kəslərdir;</li>
	<li style="text-align:justify">bu xəbəri &ccedil;atdıranlar elə kəslərdir ki, onların yalan danışması qeyri-m&uuml;mk&uuml;nd&uuml;r; yaxud bu xəbərdə deyilənlərin başqa bir əminlik gətirən&nbsp;dəlili var.</li>
</ol>

Burada a və b bəndlərinə aid olan xəbərlər m&uuml;təvatir xəbər hesab olunur. Birinci bənddə əminliyə səbəb sırf sayın &ccedil;oxluğudur. İkinci bənddə isə say &ccedil;oxluğundan əlavə digər cəhətlərin də olması əminliyə səbəb olur. Lakin sonuncu bəndə aid olan xəbərlər m&uuml;təvatir deyil. &Ccedil;&uuml;nki burada əminliyin hasil olmasında say &ccedil;oxluğunun he&ccedil; bir əhəmiyyəti yoxdur. Deməli m&uuml;təvatir xəbərlərdə xəbər verənlərin sayının &ccedil;ox olması şərtdir. Lakin bu şərt əminliyin hasil olması &uuml;&ccedil;&uuml;n yeganə səbəb deyil. Həm&ccedil;inin məlum oldu ki, hasil olan əminlikdə say &ccedil;oxluğunun dəxaləti olmalıdır. Əgər bu əminlik sırf başqa səbəbə g&ouml;rə hasil olsa, xəbər verənlərin sayı &ccedil;ox olsa belə hədis m&uuml;təvatir hesab olunmur.

Əli Abdullah

Hadis.az

<div>
<hr />
<div>
<a href="#_ftnref1" name="_ftn1" title="">[1]</a> Muminun, 45.
</div>

<div>
<a href="#_ftnref2" name="_ftn2" title="">[2]</a> Miqbasul-hidayə, c. 1, səh. 89-90.
</div>
</div>

Bundan əvvəlki məqalələrin birində xəbərlərin əsasən iki qismə bölündüyünü qeyd etmişdik. Bu məqaləmizdə həmin qisimlərdən biri olan mütəvatir xəbər haqqında, onun leksik və terminoloji mənası barədə söhbət açacağıq.

Mütəvatir xəbər - leksik və terminoloji mənası

M&uuml;təvatir xəbərin şərtlərini iki bənddə qruplaşdıra bilərik:

<ol>
	<li style="text-align:justify">Xəbərin m&uuml;təvatir ola bilməsi &uuml;&ccedil;&uuml;n lazım olan şərtlər;</li>
	<li style="text-align:justify">M&uuml;təvatir xəbərin eşidəni əminliyə &ccedil;atdırması &uuml;&ccedil;&uuml;n lazım olan şərtlər.</li>
</ol>

İlk &ouml;ncə birinci bəndə aid olan şərtlərdən başlayırıq. Xəbərin m&uuml;təvatir ola bilməsi &uuml;&ccedil;&uuml;n aşağıdakı şərtlər lazımdır:

a. Xəbəri nəql edənlərin sayı elə bir həddə yetişməlidir ki, onların yalan &uuml;zərində s&ouml;zləşmələri adətən qeyri-m&uuml;mk&uuml;n olsun. Məsələn, 20 nəfər şəxs ayrı-ayrı vaxtlarda gəlib bir nəfərin &ouml;l&uuml;m xəbərini versə, biz o şəxsin həqiqətən də &ouml;ld&uuml;y&uuml;nə əmin oluruq. &Ccedil;&uuml;nki sayları bu qədər &ccedil;ox olan kəslərin qəsdən yalan danışmaq barədə s&ouml;zləşmələrinə ehtimal belə vermirik.

Bu c&uuml;r bir toplumun sayının nə qədər olması barədə hədis və &uuml;sul alimləri m&uuml;xtəlif rəylər bildirsələr də, əksər alimlər m&uuml;əyyən bir ədədi şərt bilməmişlər. &Ccedil;&uuml;nki burada əsas meyar bu &ccedil;oxluq səbəbilə insanda xəbərin doğruluğuna əminliyin hasil olmasıdır. Məsələn, xəbəri nəql edən 10 nəfərin bəzisi doğru&nbsp; danışan kəslər olsalar, insan xəbərin doğru olmasına əmin olur. Əgər bu 10 nəfərin hamısı zəif və yalan danışan şəxslər olsa, m&uuml;mk&uuml;nd&uuml;r ki, saylarının 10 nəfər olmasına baxmayaraq, insanda əminlik hasil olmasın. Bu zaman sayın daha &ccedil;ox olmasına ehtiyac yaranır. Buna g&ouml;rə də m&uuml;təvatir xəbəri nəql edənlərin insanda əminlik hasil etmək &uuml;&ccedil;&uuml;n lazım olan sayları onların kimliyindən və xəbərin n&ouml;v&uuml;ndən asılı olaraq m&uuml;xtəlif ola bilər.

b. Nəql edilən xəbərin m&uuml;təvatir ola bilməsi &uuml;&ccedil;&uuml;n onu nəql edən kəslərin verdikləri xəbərə əmin olmaqları şərtdir. Əgər g&uuml;man və zənn əsasında xəbər versələr, belə bir xəbər m&uuml;təvatir sayılmaz. Məsələn, bir qrup insan: &ldquo;Deyəsən, ağacda g&ouml;yər&ccedil;in g&ouml;rd&uuml;k&rdquo;, &shy;&ndash; kimi bir xəbər versə, bu zaman xəbəri eşidən kəsdə ağacda olan varlığın g&ouml;yər&ccedil;in olmasına dair əminlik hasil olmur.

Lakin bunu da qeyd etmək lazımdır ki, bu c&uuml;r xəbərlər m&uuml;əyyən cəhətə g&ouml;rə m&uuml;təvatir sayıla bilər. Məsələn, yuxarıda qeyd edilən xəbəri eşitsək, biz həmin şəxslərin həqiqətən də ağacda nəsə g&ouml;rd&uuml;klərinə əmin oluruq. Baxmayaraq ki həmin şeyin g&ouml;yər&ccedil;in olmasına əmin ola bilmirik. Deməli, bu xəbər ağacda həqiqətən də nəyinsə olması barədə m&uuml;təvatirdir.

c. Xəbərdə nəql olunanlar (hadisə və ya deyilmiş bir s&ouml;z) hiss &uuml;zvləri ilə dərk edilə bilən olmalıdırlar. Yəni xəbər ya g&ouml;zlə g&ouml;r&uuml;lən bir hadisə, yaxud qulaqla eşidilən bir s&ouml;z olmalıdır. Verilən xəbər isbatı &uuml;&ccedil;&uuml;n elmi dəlillərə ehtiyacı olan bir iddiadan ibarət olsa, belə bir xəbəri &ccedil;ox adam nəql etsə də, m&uuml;təvatir sayıla bilməz. Məsələn, bir qrup insan: &ldquo;Aləm hadisdir&rdquo;, &ndash; desə, biz aləmin doğrudan da hadis olmasına əmin ola bilmirik. &Ccedil;&uuml;nki aləmin hadis olması dəlillə isbat olunmağa ehtiyaclı olan bir fikirdir. Yəni belə bir xəbər sırf bir qrup insan tərəfindən nəql edilib deyə onu m&uuml;təvatir saymaq olmaz.

Lakin qeyd edək ki, əgər belə bir xəbər məsumdan nəql olunarsa, bu zaman xəbərin doğruluğuna əmin olarıq. Məsələn, sayları lazımi həddə olan bir qrup ravi bizə İmam Sadiqin (ə): &ldquo;Aləm hadisdir&rdquo;, &ndash; deyə buyurduğunu nəql edərsə, biz həm İmamın (ə) belə bir s&ouml;z buyurduğuna, həm də aləmin həqiqətən də hadis olmasına əmin olarıq.

d. Xəbərin əvvəl, axır və orta təbəqəsində əminlik gətirmək &uuml;&ccedil;&uuml;n lazım olan say həddi yerində olmalıdır. Birinci təbəqə xəbərə şahid olanlardır. Məsələn, məsumdan onun hər hansı bir feilini g&ouml;r&uuml;b, yaxud hər hansı bir kəlamını &ouml;z&uuml;ndən eşidib nəql edənlər birinci, onlardan eşidib nəql edənlər orta (ikinci) və həmin xəbəri orta təbəqədən eşidib bizə nəql edənlər isə axırıncı təbəqə adlanır. Diqqət etmək lazımdır ki, ortadakı təbəqə bir ne&ccedil;ə təbəqədən də ibarət ola bilər. Dəyişməyən əvvəl və axırıncı təbəqələrdir. Yəni birinci təbəqə xəbəri məsumdan eşidən, axırıncı təbəqə isə xəbəri orta təbəqədən eşidib bizə &ccedil;atdıranlardır. Bu dediklərimizi daha yaxşı başa d&uuml;şmək &uuml;&ccedil;&uuml;n aşağıdakı şəkilə baxaq:

&nbsp;

<a href="https://api.hadis.az/storage/in-content/mutevatir-xeber-sertleri/b4e9c257-315b-434e-aa1e-acf178fb42b5.jpg" target="_blank"><img alt="" src="http://api.hadis.az/storage/in-content/mutevatir-xeber-sertleri/b4e9c257-315b-434e-aa1e-acf178fb42b5.jpg" style="height:300px; width:100%" /></a>

&nbsp;

Şəkildə səhabə təbəqəsində olan beş nəfər ravi xəbəri birbaşa məsumdan eşidənlərdir. Bu təbəqə ilk təbəqə sayılır. Sonra səhabələr bu xəbəri &ouml;z şagirdlərinə, yəni n&ouml;vbəti təbəqəyə nəql edirlər. Şagirdlərin olduğu təbəqə isə orta təbəqə adlanır. Daha sonra orta təbəqə xəbəri &ouml;z şagirdlərinə, yəni &ldquo;şagirdlərin şagirdi&rdquo; təbəqəsinə &ccedil;atdırır. Əgər biz həmin xəbəri bu &uuml;&ccedil;&uuml;nc&uuml; təbəqədən əldə etsək, o zaman bu təbəqə sonuncu təbəqə sayılacaq. Əgər bu təbəqədən sonra d&ouml;rd&uuml;nc&uuml; təbəqə də olsa, o zaman bu &uuml;&ccedil;&uuml;nc&uuml; təbəqə də orta təbəqə hesab olunacaq.

Qısası, şəkilə əsasən, 5 nəfər səhabə məsumdan eşitdiyi xəbəri 5 nəfər şagirdə (və ya tabeinə), onlar da sayları 5 olan şagirdlərinə (və ya tabiut-tabeinə) &ccedil;atdırmışdır. Bu o deməkdir ki, xəbərin hər təbəqəsində 5 ravi var. Elə isə, yuxarıda qeyd etdiyimiz şərtə əsasən, xəbərin m&uuml;təvatir ola bilməsi &uuml;&ccedil;&uuml;n lazım olan say həddi b&uuml;t&uuml;n təbəqələrdə yerində olmalıdır. Məsələn, 10 nəfər səhabənin nəql etdiyi xəbər, daha sonra 13 nəfər şagirdin, sonrakı təbəqədə isə 12 nəfər şagirdlərin şagirdlərinin xəbəri hər təbəqədə olan saya g&ouml;rə insana əminlik gətirirsə, bu xəbər m&uuml;təvatir hesab olunur. &Ccedil;&uuml;nki hər təbəqədə m&uuml;təvatir xəbərin şərti yerindədir. Lakin təbəqələrin birində bir və ya bir ne&ccedil;ə nəfər olsa, belə bir xəbər m&uuml;təvatir sayılmayacaq.

İndi isə ikinci bəndə aid olan şərtləri izah edək. M&uuml;təvatir xəbərin eşidəni əminliyə &ccedil;atdırması &uuml;&ccedil;&uuml;n lazım olan şərtlər əsasən aşağıdakılardır:

a. Xəbəri m&uuml;təvatir yolla eşidənin &ouml;z&uuml; xəbərə şahidlik etməyən şəxslərdən olmalıdır. Məsələn, bir şəxs Zeyd adlı birinin &ouml;ld&uuml;y&uuml;n&uuml; g&ouml;r&uuml;b, bununla da onun &ouml;l&uuml;m&uuml;nə əmin olsa, daha sonra 100 nəfər belə Zeydin &ouml;l&uuml;m xəbərini ona &ccedil;atdırsa, o bu xəbərdən yeni bir əminlik əldə etmiş olmaz. &Ccedil;&uuml;nki o, bu xəbərdən əvvəl əminliyə &ccedil;atmışdır. Buna g&ouml;rə də 100 nəfərin həmin xəbəri m&uuml;təvatir olsa da, belə bir şəxs &uuml;&ccedil;&uuml;n əminlik ifadə etməyəcək.

b. Xəbəri eşidən şəxsin zehni əvvəlcədən xəbərin əksini ifadə edən başqa ş&uuml;bhələrlə dolu olmamalıdır. Həm&ccedil;inin xəbəri eşidən şəxsin bu xəbərin əksini deyənlərə kor-koranə təqlid edənlərdən olmaması lab&uuml;dd&uuml;r. Şeyx Abdullah Maməqani (r) yazır: &ldquo;Bu şərti ilk dəfə deyən Seyid M&uuml;rtəza (r) olmuşdur və bəzi m&uuml;həqqiqlər də ona tabe olublar. Bu şərt &ccedil;ox g&uuml;cl&uuml; bir şərtdir. Məhz bu şərtin k&ouml;məyi ilə m&uuml;şriklərin, yəhudilərin, xa&ccedil;pərəstlərin və digərlərinin Peyğəmbərin (s) m&ouml;c&uuml;zələri barədə dediklərinə cavab verilir... Həm&ccedil;inin bu şərt vasitəsilə m&uuml;xaliflərin İmam Əlinin (ə) imamətini inkar etmələrinə cavab verilir&rdquo; .<a href="#_ftn1" name="_ftnref1" title="">[1]</a>

Məsələn, m&uuml;xaliflərə İmam Əlinin (ə) imamətinə dəlalət edən xəbərlərin m&uuml;təvatir həddində olduğunu dedikdə onlar bu xəbər bizi əminliyə &ccedil;atdırmır, buna g&ouml;rə də bu xəbərlər m&uuml;təvatir ola bilməz deyirlər. Biz isə bu şərtə əsasən onlara belə cavab veririk ki, m&uuml;təvatir xəbərin əminlik faydası verməsi &uuml;&ccedil;&uuml;n ilk &ouml;ncə qəlbinizi sizdən əvvəlki alimlərinizin qoyub getdiyi ş&uuml;bhələrdən və kor-koranə təqlid etdiyiniz kəslərin fikirlərindən təmizləməlisiniz. Yəni İmam Əlinin (ə) imaməti barədə olan xəbərlər m&uuml;təvatirdir, lakin sizin qəlbiniz ş&uuml;bhə və kor-koranə təqlid&ccedil;iliklə dolu olduğu &uuml;&ccedil;&uuml;n bu xəbərlərdən əminlik əldə edə bilmirsiniz.

M&uuml;vafiq kitablarda m&uuml;təvatir xəbərin digər şərtləri də qeyd olunmuşdur. Lakin onların əksəriyyəti qəbul edilmədiyindən burada qeyd edib uzun&ccedil;uluğa yol vermək istəmirik.

Əli Abdullah

Hadis.az

<div>
<hr />
<div>
<a href="#_ftnref1" name="_ftn1" title="">[1]</a> Miqbasul-hidayə, c. 1, səh. 106.
</div>
</div>

Mütəvatir xəbərin şərtlərini iki bənddə qruplaşdıra bilərik:  Xəbərin mütəvatir ola bilməsi üçün lazım olan şərtlər; Mütəvatir xəbərin eşidəni əminliyə çatdırması üçün lazım olan şərtlər.